Hamilelik dönemi ebeveynler için akılda çokça soru işaretinin olduğu dönemdir. Bu soru işaretlerinden birisi de hamilelik döneminde ilaç kullanımı ve anne-bebek üzerinde yaratabileceği olumsuzluklardır.

Hamilelik döneminde annenin geçmişten gelen rahatsızlığının olması ya da hamilelik sürecinde ortaya çıkan rahatsızlığı olduğu durumlarda zorunlu olarak çeşitli ilaçlar kullanılabilir. Ancak hamilelik döneminde ilaç kullanımı ile ilgili en önemli husus ilaç kullanımı ile ilgili kurallara itina ile uyulması gerektiğidir. Annenin ihtiyaç duyduğu ve hekim takibinde kullanılan kalsiyum, demir veya folik asit gibi takviye edici ilaçların dışında mümkün olduğunca ilaç kullanılmamalıdır. Kullanılan ilaçların bazı durumlarda anne karnında gelişim göstermekte olan bebeğin organları üzerinde olumsuz etkiler yaratabileceğine ilişkin göstergelere bakıldığında zorunlu olmadıkça ve doktor takibi ve bilgisi dışında ilaç alınmamalıdır.

Yapılan çalışmalarda ilacın yan etkilerinin sadece anneden bebeğe geçtiği saptanmamış aynı zamanda baba adayının da aldığı ilaçların bebek üzerinde etkileri olabildiği ve kullanılan ilaçların spermi direkt olarak etkilediğini göstermiştir.

Hamilelikte İlaç Kullanımının Bebek Üzerindeki Olası Etkileri

Doğumdan kaynaklı sakatlıkların yaklaşık %2 ila %4’ünün hamilelik sürecinde kullanılan ilaçlara ya da toksik maddelere bağlı olarak ortaya çıktığı saptanmıştır. Annenin, ilaç aldıktan sonra ilacın etken maddesi kanına karışmakta ve göbek kordonu/plasenta aracılığıyla bebeğe de geçebilmektedir. Ancak ilaçların bebekler üzerindeki etkileri kullanılan ilacın türüne, miktarına ve bebeğin gelişim sürecine bağlı olarak değişkenlik göstermektedir.

Görsel-1: Hamilelik döneminde ilaç kullanımı.

Anne adayı ilacı hamileliğin çok erken bir döneminde kullanmışsa yani embriyo oluşumundan sonraki ilk iki hafta içinde kullanımı gerçekleştirdiyse çoğu durumda ‘hep ya da hiç’ kuralı devreye girer. Bu dönem kabaca adet gecikmesi gözlenmeden önceki dönem olarak ifade edilebilir. Bu dönem içerisinde alınan ilacın gelişmekte olan embriyoya herhangi bir etkisi olmayabileceği gibi etkilenme oldu ise bir düşüğe de neden olabilir.

Anne karnında gelişim gösteren bebeklerin ilaç alımına en duyarlı oldukları dönem genellikle, hamilelik gözlendikten sonraki 17-90 günlük dönemdir ve teratrojen dönemi olarak da adlandırılmaktadır. Bu dönem adet gecikmesinden hemen sonra başlar ve gebeliğin 12. haftasına kadar devam eder. Bu dönemi önemli kılan asıl husus bebeğin annenin aldığı her maddeye aşırı duyarlı olması ve bebeğin organ oluşumunun meydana geldiği hassas dönem olmasıdır. Daha yeni gelişim gösteren organlarda kullanılan ilacın zararlı etkilerinin gözlenmesi doğumsal anomaliler ile sonuçlanabilmektedir. 12. haftadan sonra kullanılan ilaçlar doğrudan bir soruna neden olmasa bile bebeğin organlarının işleyişini etkileyerek bebeğin gelişimini bozacak etkilere neden olabilir. Bu dönemin altın kuralı zorunlu durumlar dışında ilaç kullanılmamasıdır. Ancak bundan sonraki dönemde ilaç kullanılabilir algısı oluşturmamalıdır. Hamileliğin her döneminde ilaç kullanımının zararları olabilir ve bu durum ilaçtan ilaca değişebilmektedir.

Hamilelikte İlaç Kategorileri

Hamilelik sürecinde alınan ilaçların hamilelik üzerindeki etkilerini saptayabilmek adına hayvanlar ve insanlarda çeşitli deneysel çalışmaların verileri elimizde mevcuttur. Yapılan çalışmalar göz önünde bulundurularak hamilelik üzerindeki etkilerine göre ilaçlar, Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi (Food and Drug Administration: FDA) tarafından beş farklı gruba ayrılmıştır ve bu sınıflama çoğu zaman kadın doğum ve perinatoloji hekimlerine yardımcı olmaktadır. Ayrıca gebelikte ve emzirmede ilaçların güvenilirlikleri/ olası riskleri ile ilgili en güncel verileri sunan özel bilimsel siteler de mevcuttur. FDA tarafından oluşturulan gruplar şu şekilde sıralanmaktadır:

• A Grubu İlaçlar: İnsanlar üzerinde yapılan çalışmalar doğrultusunda bebeğe herhangi bir zararının olmadığı gözlenmiştir.
• B Grubu İlaçlar: Bu grup bünyesindeki ilaçlar hayvanlar üzerinde denenmiş ve bebeğe herhangi bir zararı olmadığı saptanmış ancak insanlar üzerinde çalışma yapılmamış veya hayvanlarda risk teşkil etmiş ancak insanlarda yapılan çalışmalarda herhangi bir risk bulunmayan ilaçlardır. Bu ilaçlar çok ciddi risk içermeyen ilaçlardır.
• C Grubu İlaçlar: Yapılan çalışmalarda hayvanlarda risk saptanmış ancak insanlarda çalışması yapılmamıştır.
• D Grubu İlaçlar: İnsanlar üzerindeki çalışmalar sonucunda yüksek oranda risk teşkil ettiği gözlenmiş ve mecbur kalmadıkça gebelik sürecinde kullanılmaması gereken ilaçlar olarak nitelendirilmiştir. Bu ilaçlar annenin yaşamını tehdit edebilecek bazı durumlarda kontrollü olarak kullanılabilmektedir.
• X Grubu İlaçlar: Gebelik sürecinde kesinlikle kullanılmaması gereken ilaçlar bu gruba girmektedir. İlacın faydasından çok daha fazla zararı vardır.

Gruplar göz önüne alındığında A ve B grup ilaçların, hamilelik sürecinde kullanılabilir ilaçlar olduğu sonucuna varılabilir. C grubundaki ilaçlar, hamileliğin ve rahatsızlığın seyrine göre sağlayacağı fayda zararından daha fazla ise ve ilaç kullanımı şart ise kullanılabilir. D ve X grubunda yer alan ilaçlar, hayati bir durum söz konusu olmadığı sürece kullanılmamalıdır. Gebelik sürecinde ilaç kullanımı, kullanılan ilaç hangi gruba ait olursa olsun mutlaka bir doktor kontrolünde kullanılmalıdır çünkü her doğum ebeveyninin ve rahatsızlığın getirileri farklı olabilir.

Hamilelikte İlaç Kullanımını Gerektirecek Rahatsızlıklar

Hamilelik döneminde en çok karşılaşılan ve ilaç kullanımını gerektiren durumlar şu şekilde sıralanabilir:

• Vajinal akıntılar
• Şeker hastalığı
• Yüksek tansiyon
• Solunum sisteminde görülen sıkıntılar
• Sindirim sistemi rahatsızlıkları
• İdrar yolu enfeksiyonları

Hamilelik döneminde doktor bilgisi ve kontrolü dışında asla ilaç kullanılmamalıdır. Yukarıda verilen bilgiler özetlendiğinde kullanılan her ilaç göbek kordonu / plasenta aracılığı ile bebeğe de az ya da çok aktarılacak ve bebeğin gelişimi üzerinde sonuçlar yaratabilecektir. Bu sürecin hamilelik döneminde olabileceği gibi doğumdan sonra hayatın herhangi bir evresinde de etkileri olabilecektir. Hamilelikte hastalığın çeşidine göre kullanıma uygun ilaç bulunmaktadır. Ancak bunun doktor kontrolünde kullanılması gerekmektedir.